Myślenie systemowe w projektowaniu – klucz do odpowiedzialnych innowacji #EN20

TL;DR

• Myślenie systemowe wymaga skupienia się na trzech aspektach: połączeniach, przyczynowości i całościowym podejściu
• Produkty i usługi zawsze istnieją w szerszym kontekście, mając konsekwencje wykraczające poza bezpośrednie korzyści dla użytkownika
• Przeciwskuteczne zachęty i niezamierzone konsekwencje można przewidzieć dzięki myśleniu systemowemu
• Zamiast „rozwiązań” lepiej myśleć o „interwencjach” w systemie
• Zmiana metryk i zachęt w organizacji może być kluczem do odpowiedzialnego projektowania
• Analiza systemu wymaga współpracy z różnymi ekspertami, by pokonać ograniczoną racjonalność
• Nawet małe zmiany (jak sadzenie drzew) mogą mieć ogromny wpływ systemowy

Wprowadzenie

Kontynuując moją serię podsumowań najciekawszych podcastów, tym razem zabieram Was w fascynującą podróż w świat myślenia systemowego w projektowaniu. W 20 wpisie z tej serii przybliżam wywiad z Sheryl Cababa, autorką książki „Closing the Loop: Systems Thinking for Designers” przeprowadzony przez Andy’ego Polaine w podcaście „Power of Ten”.

Podcast „Power of Ten” został nazwany na cześć słynnego filmu Charlesa i Ray Eamesów o względnej skali rzeczy we wszechświecie. Jak wyjaśnia Andy na początku odcinka, nazwa odzwierciedla tematykę podcastu – projektowanie działające na wielu poziomach, od przemyślanych detali, przez transformację organizacyjną, aż po zmiany w społeczeństwie i świecie. To doskonały kontekst dla rozmowy o myśleniu systemowym, które również dotyczy połączeń między różnymi poziomami skali.

Sheryl Cababa jest dyrektorem ds. strategii w Substantial, studiu badawczym z Seattle, a jej praktyka koncentruje się na myśleniu systemowym i projektowaniu zorientowanym na równość. Współpracowała z takimi klientami jak Gates Foundation, Microsoft, Ikea i Khan Academy. Jej doświadczenie stanowi doskonały punkt wyjścia do zrozumienia, jak myślenie systemowe może zmienić podejście do projektowania.

Droga od projektowania produktów do myślenia systemowego

Historia zawodowa Sheryl jest fascynująca i pokazuje, jak różne doświadczenia mogą prowadzić do systemowego spojrzenia na projektowanie. Jak wspomina w podcaście, początkowo planowała karierę dziennikarki – studiowała dziennikarstwo i nauki polityczne. Później przez pierwszą połowę swojej kariery skupiała się na projektowaniu produktów cyfrowych, pracując dla takich firm jak Microsoft i Phillips Design.

„Byłam trochę sfrustrowaną projektantką produktów, ponieważ czułam, że wiele decyzji zostało już podjętych, zanim dotarły do mnie. Projektowałam ekrany, ale nie czułam się upoważniona do kwestionowania wcześniejszych decyzji” – wspomina Sheryl.

Przełomowym momentem była dla niej praca w firmie konsultingowej Adaptive Path, gdzie każdy był swego rodzaju generalistą – zespół składał się z badaczy, strategów i projektantów doświadczeń, ale wszyscy musieli umieć robić wszystko. Sheryl ciążyła ku badaniom i strategii, co pozwalało jej znaleźć się na początku procesu projektowego i zadawać fundamentalne pytania.

Później, pracując w firmie Artifact, współpracowała z dużymi organizacjami – kanadyjskim bankiem, firmą farmaceutyczną – i zaczęła dostrzegać, jak wszystko jest ze sobą powiązane. Do tego doszły wydarzenia na świecie: wybory w USA, Brexit, a później pandemia COVID-19. Wszystko to skłoniło ją do głębszego zainteresowania się przyczynowością i niezamierzonymi konsekwencjami.

Szczególnie wymowny był moment, gdy Sheryl użyła serialu „Black Mirror” jako przykładu niezamierzonych konsekwencji technologii podczas prezentacji dla klientów z branży technologicznej. Ku jej przerażeniu, potraktowali oni dystopijne scenariusze jako potencjalne pomysły na funkcje. „To był dystopijny moment sam w sobie” – żartuje w podcaście.

Czym jest myślenie systemowe?

Z rozmowy Sheryl z Andym wyłania się klarowna definicja myślenia systemowego. Jak podkreśla Cababa, przede wszystkim wymaga ono zmiany sposobu myślenia, zanim przejdziemy do narzędzi i metod.

„Opisuję myślenie systemowe jako koncentrację na trzech kluczowych koncepcjach: wzajemnych połączeniach, przyczynowości i całościowym podejściu” – tłumaczy Sheryl w podcaście.

Wzajemne połączenia oznaczają, że wszystkie elementy systemu są ze sobą powiązane – jak korzenie drzew w lesie. Przyczynowość odnosi się do tego, jak działania w jednej części systemu wpływają na inne jego elementy. Całościowe podejście pozwala spojrzeć na system jako kompletną jednostkę z określonymi granicami – może to być cała Ziemia, las deszczowy Amazonii lub mniejszy ekosystem.

Ten sposób myślenia automatycznie poszerza perspektywę projektanta poza bezpośredni produkt czy usługę, którą tworzy.

Narzędzia systemowego myślenia dla projektantów

Rozmowa z Sheryl ujawnia kilka kluczowych narzędzi systemowego myślenia, które są szczególnie przydatne dla projektantów:

Diagramy pętli przyczynowych

To wizualizacje pokazujące związki przyczynowo-skutkowe w systemie. Sheryl szczegółowo wyjaśnia ich działanie na dwóch przykładach:

1. Pętle stabilizujące (balancing loops) – jak termostat utrzymujący temperaturę: gdy temperatura w domu spada, termostat włącza ogrzewanie; gdy osiąga zadaną wartość, wyłącza je. System sam się reguluje, utrzymując równowagę.
2. Pętle wzmacniające (reinforcing loops) – przykład rozrastania się miast: więcej samochodów prowadzi do zwiększonych inwestycji w infrastrukturę drogową, co skutkuje większym rozproszeniem zabudowy, co z kolei zwiększa zapotrzebowanie na samochody – tworząc samonapędzającą się spiralę.

Co istotne, diagramy pętli przyczynowych rzadko istnieją w izolacji. Zazwyczaj łączy się je z innymi pętlami, które się przecinają lub są ze sobą powiązane. Na przykład, do pętli rozrastania się miast można dodać pętlę spadku znaczenia transportu publicznego (wynikającą z inwestycji w infrastrukturę samochodową).

Diagramy te mogą być proste – składające się z dwóch pętli – lub zawierać setki powiązanych pętli, w zależności od głębokości analizy.

Ramowy model STEEP

To narzędzie do analizy różnych wymiarów systemu:

• Społeczny (Sociocultural)
• Technologiczny (Technological)
• Środowiskowy (Environmental)
• Ekonomiczny (Economic)
• Polityczny (Political)

Sheryl podkreśla, że wszystko, co działo się na początku pandemii COVID-19, zawierało każdy z tych elementów – czy mówimy o niedoborze papieru toaletowego, czy o nakazach noszenia masek. Zawsze istniał element zachowań ludzkich w połączeniu z systemami infrastruktury, polityką itd.

Analiza bodźców i metryk

To badanie, jak organizacje mierzą sukces i jakie zachowania to promuje. Sheryl proponuje zadanie sobie kilku kluczowych pytań:

• Czy metryki są zgodne z pożądanymi rezultatami?
• Jak mierzony jest sukces twojej pracy?
• Czy sposób mierzenia sukcesu jest zgodny z pożądanymi rezultatami organizacji i interesariuszy?
• Czy jest zgodny z twoimi pożądanymi rezultatami dla społeczeństwa?
• Jak ludzie w twojej organizacji są motywowani do osiągnięcia sukcesu?
• Czy te motywacje są zgodne z ich pożądanymi rezultatami?
• Czy istnieje jasne powiązanie z pożądanymi rezultatami, czy ludzie prawdopodobnie będą oszukiwać system, aby osiągnąć własne cele?

Praktyczne zastosowania myślenia systemowego

Sheryl dzieli się w podcaście kilkoma konkretnymi przykładami zastosowania myślenia systemowego w projektowaniu:

Projektowanie systemów edukacyjnych

Pracując nad systemami zarządzania nauką dla dużych okręgów szkolnych, Sheryl zauważyła, że często projektowanie koncentruje się na potrzebach nabywców (administratorów, kierowników IT), a nie użytkowników końcowych (nauczycieli, uczniów).

„Widać wiele nieudanych produktów dla przedsiębiorstw, które trafiają do organizacji, a użytkownicy końcowi nawet nie zawracają sobie nimi głowy, bo po prostu decydują się korzystać z własnych narzędzi. Nauczyciele robią to cały czas” – mówi Sheryl.

Myślenie systemowe pomaga zrozumieć szerszy kontekst adopcji technologii w edukacji i zaprojektować systemy, które faktycznie będą używane.

Inicjatywa One Laptop Per Child

Sheryl analizuje globalną inicjatywę „Jeden laptop na dziecko” z początku lat 2000. Projekt zakładał dostarczenie laptopów dzieciom w krajach rozwijających się, ale nie uwzględnił systemowego zrozumienia potencjalnej adopcji – barier kulturowych, ekonomicznych i infrastrukturalnych.

W wielu kulturach idea, że urządzenie miałoby przynieść korzyści tylko jednemu dziecku, nie miała sensu – ważniejsze było, jak może to przynieść korzyść całej rodzinie lub społeczności.

Usługi współdzielenia przejazdów

Sheryl i Andy omawiają, jak usługi typu Uber i Lyft powstały, aby wypełnić lukę w doświadczeniu użytkownika związaną ze słabym transportem publicznym. Jednak paradoksalnie, te usługi pogorszyły transport publiczny, mimo że ich twórcy twierdzili, że go ulepszają.

To doskonały przykład na to, jak interwencja w jednej części systemu może mieć niezamierzone konsekwencje w innej części.

Wyzwania związane z myśleniem systemowym

W rozmowie pojawia się również ważne pytanie o granice systemów. Jak zauważa Andy, projektanci usług mają reputację „próbujących zagotować ocean” – analizując wystarczająco długo, wszystko łączy się ze wszystkim i dochodzimy do globalnych, systemowych problemów.

Sheryl podkreśla, że granice systemu nie są ustalane w izolacji:

„Jako projektant nie tworzysz mapy systemów samodzielnie. Pomysł polega na tym, aby tworzyć je na warsztatach z ludźmi, którzy są ekspertami w różnych częściach systemu – czy to ekspertami z doświadczenia, których system dotyka, czy ekspertami akademickimi pracującymi w danej dziedzinie.”

Sheryl podaje przykład projektu dotyczącego doświadczeń i wyników uczniów wielojęzycznych w środowisku szkolnym. Naturalne granice systemu wynikały z kontekstu – ograniczenie do USA (nie patrzono na systemy międzynarodowe), koncentracja na określonych przedmiotach i typach środowisk szkolnych.

Sheryl wprowadza również pojęcie „ograniczonej racjonalności” (bounded rationality) za Donellą Meadows – każdy, kto przystępuje do analizy systemu, jest ograniczony własnym zrozumieniem, doświadczeniami i uprzedzeniami. Dlatego tak ważne jest angażowanie osób o różnym rozumieniu systemu.

Przeciwskuteczne zachęty i niezamierzone konsekwencje

Klasycznym przykładem jest „efekt kobry” z kolonialnego Wietnamu: rząd oferował nagrodę za martwe szczury, co doprowadziło do… hodowania szczurów dla zysku.

W dzisiejszych firmach technologicznych metryki jak „dzienni aktywni użytkownicy” mogą stać w sprzeczności z odpowiedzialnym projektowaniem. Jeśli projektant uważa, że użytkownicy powinni ograniczyć korzystanie z produktu, kłóci się to z KPI organizacji.

Rola projektanta w systemie

Ważnym aspektem myślenia systemowego jest zrozumienie własnej pozycji w systemie. Sheryl wprowadza pojęcie „pozycjonalności projektanta”:

„Chodzi o przemyślenie, kim jesteś, skąd pochodzisz, jakie przywileje możesz mieć, jakie masz uprzedzenia i jak to wpływa na sposób, w jaki myślisz o rozwiązaniach.”

Zamiast mówić o „rozwiązaniach”, Sheryl proponuje termin „interwencje”, ponieważ jak przypomina cytat Petera Senge: „Dzisiejsze problemy były wczorajszymi rozwiązaniami”.

„Często opisuję nasze podejście do rozwiązywania problemów jako ich nawigowanie, a nie rozwiązywanie. Nawigujemy w przestrzeniach problemowych, szczególnie gdy mamy do czynienia z dużymi problemami systemowymi” – wyjaśnia Sheryl.

Interwencje to zmiany wprowadzone do systemu, które mogą mieć różne potencjalne skutki. Donella Meadows opisuje to jako „wielokończeniowość” (multifinality) – nie ma jednego magicznego rozwiązania problemów systemowych, istnieją różne potencjalne sposoby interwencji.

„W sektorze technologicznym często myślimy o projektowanych rzeczach jako o czymś, co naprawi wszystko. To tkwi w sposobie myślenia, swego rodzaju 'tedtalkowizacja’ tego, nad czym pracujemy” – zauważa Sheryl, odnosząc się do tendencji upraszczania złożonych problemów.

Cykliczność zamiast linearności

Andy porusza w rozmowie ważną kwestię cyklicznego podejścia do projektowania w przeciwieństwie do linearnego. Przemysłowy język „wysyłania kodu” i „dostarczania funkcji” sugeruje linearność – coś zostało zrobione, wysłane i można o tym zapomnieć.

Jednak w myśleniu systemowym nic nigdy nie jest naprawdę skończone. Jak zauważa Andy, wypuszczenie produktu do świata jest bardziej jak „rzucenie śmieci do lasu” – będzie miało ono długoterminowe konsekwencje w ekosystemie.

Sheryl zgadza się z tym podejściem, podkreślając, że projektowanie powinno być postrzegane jako ciągły proces, a nie seria zakończonych projektów. Ta cykliczność jest fundamentalną zasadą myślenia systemowego.

Drzewa jako mikro-interwencja o makro-skutkach

Na koniec rozmowy Andy zadaje pytanie nawiązujące do tytułu podcastu „Power of Ten”: „Jaka mała rzecz, często pomijana lub możliwa do przeprojektowania, miałaby nieproporcjonalnie duży wpływ na świat?”

Odpowiedź Sheryl jest prosta, ale głęboka: drzewa.

„Myślałam o drzewach i o tym, jak niektóre dzielnice mają ich więcej niż inne. Jaka byłaby różnica z perspektywy mikroklimatu, gdybyśmy wszyscy sadzili drzewa w miejscach, gdzie ich nie ma? Podczas fal upałów niektóre dzielnice są o 20 stopni cieplejsze niż inne, po prostu dlatego, że nie mają zieleni.”

To doskonały przykład myślenia systemowego. Andy przypomina, że w książce Sheryl wspominała o usuwaniu drzew z uboższych, głównie czarnych dzielnic Los Angeles, aby helikoptery policyjne mogły łatwiej obserwować ludzi z powietrza. Ta pozornie mała interwencja łączy się z problemami społecznymi, uprzedzeniami, kwestiami strukturalnymi i nierównościami ekonomicznymi.

Podsumowanie

Myślenie systemowe to potężne podejście, które może pomóc projektantom tworzyć bardziej odpowiedzialne i skuteczne rozwiązania. Wymaga ono zmiany perspektywy, uznania wzajemnych powiązań, zrozumienia przyczynowości i spojrzenia na całość systemu.

Jak mówi Sheryl: „Zrozumienie systemu może pomóc zidentyfikować punkty interwencji, które wcześniej nie były na twoim radarze.”

Polecane książki:

1. Sheryl Cababa, „Closing the Loop: Systems Thinking for Designers”
2. Donella Meadows, „Thinking in Systems: A Primer”
3. Peter Senge, „Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczących się”
4. John Thackara, „How to Thrive in the Next Economy”
5. Ezio Manzini, „Design, When Everybody Designs”

Materiały dodatkowe:

1. Podcast „Power of Ten” z Sheryl Cababa: https://podepisodes.libsyn.com/sheryl-cababa-systems-thinking-for-designers
2. Framework STEEP
3. Donella Meadows Institute: https://donellameadows.org/
4. „Limits to Growth” – raport Klubu Rzymskiego (1972)
5. Film „Powers of Ten” Charlesa i Ray Eamesów (1977)